پاڪستان جي اصل آئين جي پيڙهه ڪهڙي هئي؟
جمع 6 جنوري 2006ع
1940ع جي تاريخي ٺهراءَ جي ويجهڙائي وارو پسمنظر هي هو ته: 1937ع واريون چونڊون 1935ع واري گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ هيٺ ٿيون هيون. اهي في الحال فقط صوبن ۾ ٿيون هيون، جن ۾ ڪانگريس کي زبردست فتح ملي هئي ۽ 11 مان 8 صوبن ۾ ڪانگريسي حڪومتون قائم ٿي ويون ۽ مسلم ليگ کي زبردست شڪست ملي هئي. ٻن سالن کان پوءِ 1939ع ۾ ٻي جنگ عظيم شروع ٿي وئي. 3 سيپٽمبر 1939ع تي وائسراءِ لارڊ لنلٿگو ڪنهن به هندستاني سياسي ڌر کان پڇڻ آڇڻ کان سواءِ اعلان ڪيو ته انگلينڊ سان گڏ هندستان به ازخود جرمني ۽ ٻين محوري طاقتن خلاف ميدانِ جنگ ۾ لهي چڪو آهي، ان ڪري جيستائين جنگ ختم نه ٿي آهي، تيستائين 1935ع جي ايڪٽ هيٺ جيڪي مرڪزي چونڊون ٿيڻيون هيون سي نه ٿينديون. انهن ٿيڻ وارين چونڊن ۾ ڪانگريس عملي طرح سموري هندستان جي حڪمران ٿيڻ جون اميدون پئي رکيون. هنن تنهنڪري وائسراءِ جي بيان تي سخت اعتراض ڪيو ۽ مطالبو ڪيو ته هندستان کي فورن آزاد ڪيو وڃي ۽ آزاديءَ جو انتظام ڪرڻ لاءِ آئين ساز اسيمبلي چونڊي وڃي. ڪانگريس ۽ مسلم ليگ وچ ۾ مکيه جهڳڙو هي هو ته ڪانگريس جو مطالبو هو ته مسلمانن سان آئندي بابت ڪو به آئيني ۽ قانوني وهنوار ڪرڻ کان سواءِ انگريز بهادر حڪومت اسان کي ڏيئي ڇڏي، ڇو ته اسين دائمي اڪثريت آهيون، تنهنڪري سڄي هندستان جا نمائندا آهيون. اسان کي هڪدم آزادي ملي، پوءِ اقليتون ڄاڻن اسين ڄاڻون. ٻئي طرف مسلمانن چاهيو ٿي ته انگريز وڃڻ کان اڳ مسلمانن جي حقن حقوقن ۽ حيثيت بابت گهربل قانوني ۽ آئيني ضمانتون طئي ڪري پوءِ وڃن، نه ته اسين هم وطن ڀائرن جي دائمي ڳري اڪثريت هٿان پيڙهجي ناس ٿي وينداسين.
هندستان جي مسلمانن ڏٺو ته بظاهر ڪانگريس وٽ ان مطالبي جو ڪو به اثرائتو جواب ڪونهي. واقعي ڪانگريس اڪثريت ۾ هئي ۽ مسلمان دائمي اقليت ۾ هئا. هو وڏا ڀائر هئا ۽ هي ننڍا (بلڪل ائين جيئن اڄ پاڪستان ۾ پنجابي ڀائر وڏا ڀائر آهن ۽ ٻيا سنڌي، بلوچ ۽ پٺاڻ اڳ ننڍا ڀائر هئا، هاڻي ته سٺ سالن ۾ گسي گسي صفا ننڍڙا ڀائر ٿي ويا آهن ۽ وڏي ڀاءُ ۽ سندس جوڙيوال اردو ڳالهائيندڙ سول ۽ فوجي بيوروڪريٽن جي سسي آسمان سان پئي گسي)
محمد علي جناح سوچيو ته، انگريز آخر ڪيستائين هندستان کي آزادي ڏيڻ ۽ ڪانگريس کي ملڪ جو بي تاج بادشاهه بنائڻ کان نٽائيندا رهندا. هڪڙي ڏينهن اوچتو انگريز جهڪي پوندا ۽ سڀ ٽپڙ وڏي ڀاءُ کي هٿ اچي ويندا ۽ آهسته آهسته ڪري ننڍي ڀاءُ جو نالو نشان گم ٿي ويندو. (جيئن اڄڪلهه پاڪستان ۾ گهڻي قدر ٿي چڪو آهي ۽ باقي رهيل ڪسر پوري ڪرڻ جون پوريون پوريون تياريون زور شور سان جاري آهن.) هڪڙي طرف ان صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ ۽ ٻئي طرف سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد جي ماڻهن جي دلين ۾ پنجاب جي حڪمران طبقن جي روايتي اڳرائي ۽ تسلط جي خوف جو تدارڪ ڪرڻ لاءِ لاهور ۾ 23 مارچ 1940ع جو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو ته جيئن سڀ صوبا آزاد ۽ خودمختيار حڪومتون ماڻين ۽ ڪو به ننڍو ڀاءُ ڪنهن ٻي وڏي ڀاءُ جي رحم ڪرم تي نه هجي ۽ هر ڪو پنهنجي ڪکن ۾ خوش هجي.
هوڏانهن سيپٽمبر 1939ع ۾ نازي جرمني پولنڊ تي حملو ڪري ٻي جنگ عظيم شروع ڪري ڇڏي ۽ ڄڻ اک ڇنڀ ۾ يورپ کي ڳڙڪائي وئي. 10 مئي 1940ع تي برطانوي وزير اعظم چيمبر لينڊ استعيفيٰ ڏني ۽ سندس جاءِ تي ونسٽن چرچل وزير اعظم ٿيو. 22 جون 1941ع تي جرمنيءَ يورپ تي حملو بند ڪري روس تي حملو شروع ڪيو.
ان وچ ۾ مهاتما گانڌيءَ 6 جولاءِ 1940ع تي جڏهن جرمن سڄي يورپ جو ذري گهٽ ڪم لاهي چڪا هئا ”انگريز“ کي اپيل ڪئي ته جنگ بدران اهنسا جو رستو وٺو ۽ هٽلر ۽ مسوليني کي ڇڏيو ته توهان جي ”خوبصورت ٻيٽ“ تي قبضو ڪن. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ هو هندستان جي وائسراءِ لارڊ ليلٿگو سان مليو ۽ کيس صلاح ڏنائين ته برطانيه هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏي، جرمني جو مقابلو روحاني قوت سان ڪري. جولاءِ 1940ع جي شروعات ۾ ڪانگريس جي ورڪنگ ڪميٽيءَ جي اجلاس ۾ مطالبو ڪيو ويو ته بنا دير هندستان جي آزادي بابت اعلان ڪيو وڃي ۽ قومي گورنمينٽ ٺاهي وڃي ته جيئن ڪانگريس هندستان جو اثرائتو بچاءَ ڪرڻ لاءِ تحرڪ ۾ اچي سگهي. ٻئي طرف جناح 7 2 جون تي وائسراءِ سان ملاقات ڪئي ۽ 1 جولاءِ تي لکت ۾ مسلم ليگ جا مطالبا پيش ڪيائين ته 1940ع جي لاهور واري ٺهراءَ جي ابتڙ ڪو به اعلان نه ڪيو وڃي، هندستان جي مسلمانن جي اڳواٽ رضامنديءَ کان سواءِ ڪا به آئيني اسڪيم عمل ۾ نه آندي وڃي وغيره. انهن مطالبن جي جواب ۾ 8 آگسٽ 1940ع تي وائسراءِ برطانوي سرڪار طرفان اعلان ڪيو ته جنگ کان پوءِ هندستان لاءِ نئون آئيني ڍانچو ٺاهڻ لاءِ هڪڙو نمائندو ادارو قائم ڪيو ويندو. ڪانگريس ان آڇ کي رد ڪري ڇڏيو. مسلم ليگ ان بابت وڌيڪ معلومات ۽ وضاحت جي گهر ڪئي.
12 جون 1940ع تي مهاتما گانڌي هريجن اخبار ۾ لکيو، ”فقط ڪانگريس هندستان جي ماڻهن جي صحيح نمائندي آهي، ٻيون تنظيمون هٿ ٺوڪيون يا فرقي پرست آهن.“
ڪجهه وقت کان پوءِ اوڀر ۾ جپان جا حملا تيز ٿي ويا. 14 جولاءِ 1942ع تي ڪانگريس مهاتما گانڌيءَ جي اڳواڻي هيٺ پنهنجو مشهور ٺهراءُ بحال ڪيو، جنهن کي هندستاني تاريخ ۾ ”ڪُئٽ انڊيا“ يا ”هندستان خالي ڪريو“ تحريڪ چئجي ٿو. 9 آگسٽ 1942ع ع جي صبح جو گانڌي، نهرو، آزاد ۽ ٻين ڪانگريسي رهنمائن کي گرفتار ڪيو ويو. هند سرڪار گرفتارين سان گڏ آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي ۽ سندس ٻين صوبائي ڪميٽين تي بندش وجهي ڇڏي. هندستان ۾ وڏا گوڙ شروع ٿي ويا. هندستان ۾ بمبئي، مدراس، سي پي، بنگال، يو پي ۽ بهار ۾ زبردست ڳڙ ٻڙ ٿي. ڪجهه وقت کان پوءِ اڙيسا ۽ آسام ۾ به وڏا گوڙ ٿيا. البته سرحد، سنڌ ۽ رياست ۾ نسبتن ماٺ رهي. وائسراءِ لارڊ للنٿگو لکيو ته، ”1857ع کان پوءِ هي وڏي ۾ وڏي بغاوت هئي“ پر اها بغاوت سال اندر ختم ٿي وئي. 15 جون 1943ع تي لارڊ ويول نئون وائسراءِ ٿي آيو. 17 فيبروري 1944ع تي مهاتما گانڌي قيد مان وائسراءِ سان خط و ڪتابت شروع ڪئي. 6 مئي تي مهاتما گانڌي کي آزاد ڪيو ويو. هن ان کان پوءِ به وائسراءِ سان ڊگهي خط و ڪتابت ڪئي، پر ان جو ڪو کڙتيل نه نڪتو. ساڳئي طرح هن محمد علي جناح سان به ملاقات ڪئي، پر هرڪو پنهنجي ڳالهه تي قائم رهيو. 25 جون 1945ع تي وائسراءِ لارڊ ويول شملي ۾ ڪانفرنس سڏائي ۽ مولانا آزاد، جناح ۽ گانڌيءَ سان ڳالهيون ڪيون، پر ڪو به ٺاهه ٿي نه سگهيو.
ان وچ ۾ هندستان جي مرڪزي اسيمبليءَ جون چونڊون ٿي گذريون، جن جا نتيجا ڊسمبر 1945ع جي آخر تائين پڌرا ٿيا. مسلم ليگ اها اليڪشن 1940ع جي ٺهراءَ مطابق يعني 6 مسلمان اڪثريت وارن صوبن سنڌ، بلوچستان، سرحد، پنجاب، بنگال ۽ آسام مان هر هڪ جي الڳ الڳ آزاد ۽ خودمختيار حڪومت قائم ڪرڻ جي پروگرام جي بنياد تي لڙي هئي. هن پروگرام جي سڄي هندستان جي مسلمانن وڏي جوش خروش سان آجيان ڪئي ۽ 5 سالن جي تبليغ کانپوءِ سڄي هندستان جا مسلمان مسلم ليگ جا عاشق ۽ فدائي بڻجي ويا، جنهن ڪري هن اليڪشن ۾ مسلم ليگ زبردست تاريخي سوڀ کٽي پاڻ کي هندستان جي سمورن مسلمانن جو اڪيلو نمائندو تسليم ڪرائڻ جو خواب پورو ڪيو ۽ انگريز توڙي ڪانگريس لاءِ هاڻي ڪو به اهڙو بهانو نه رهيو ته مسلم ليگ هندستان جي سمورن مسلمانن جي نمائندي ناهي، پر ٻيا ڪانگريسي به آهن.
27 ڊسمبر 1945ع تي لارڊ ويول برطانوي سرڪار کي لکي موڪليو ته جيڪڏهن هن ڀيري به ڪانگريس 1942ع جهڙي بغاوت ڪئي ته ان کي دٻائڻ لاءِ اسان وٽ وسيلا ڪونهن. 5 جنوري 1946ع تي هڪ 10 ڄڻن جو پارليامينٽري وفد هندستان آيو. هنن هندستان جو دورو ڪيو ۽ مختلف ليڊرن سان مليا. ٻيءَ جنگ عظيم مئي 1945ع ۾ ختم ٿي چڪي هئي، انگريزن ۾ هاڻي وڌيڪ وڳوڙن کي منهن ڏيڻ جي نه طاقت هئي، نه خواهش.
هنن جي هاڻي هيءَ خواهش هئي ته جلد کان جلد هندستان مان بهترين شرطن تي ظاهري طرح هٿ ڪڍون ۽ اندروني طرح کين روس خلاف پنهنجي ڪيمپ ۽ اثر ۾ رکون، هنن تنهن ڪري هڪ وزارتي وفد هندستان موڪليو، جيڪو 23 مارچ 1946ع تي ڪراچي پهتو. انهيءَ وفد شملي ۾ 5 مئي 1946ع کان وٺي 12 مئي 1946ع تائين مختلف پارٽين سان ڳالهيون ڪيون. هنن ڪانگريس توڙي مسلم ليگ کي چيو ته، توهين هندستان جي گڏيل حڪومت بابت پنهنجون آئيني تجويزون ڏيو، جيڪڏهن انگريز ۽ ڪانگريس اها ڳالهه قبول ڪن ها ته اوهين جن صوبن ۾ اڪثريت ۾ آهيو، انهن ۾ ڀلي جيئن وڻيوَ، تيئن پنهنجون حڪومتون قائم ڪريو ته مسلم ليگ لاءِ اها آسان ڳالهه هجي ها ته هو چوي ها ته، 1940ع جي ٺهراءَ مطابق 6 ئي مسلمان اڪثريت وارا صوبا يعني سنڌ، بلوچستان، پنجاب، سرحد، بنگال ۽ آسام اسان جي حوالي ڪريو ته 1940ع جي ٺهراءَ مطابق انهن صوبن مان هر صوبي ۾ آزاد ۽ خودمختيار حڪومت قائم ڪريون، پر ان ڏاڪي تي ڳالهه پئي هلي هڪڙي سڄي هندستان جي گڏيل حڪومت بابت تجويز پيش ڪرڻ جي. ان ڪري محمد علي جناح شملي ڪانفرنس جي اڳيان ان ڪانفرنس جي مخصوص گهرجن پٽاندڙ هڪڙو آئيني تجويزن جو پيڪٽ رکيو ۽ صاف چيو ته اهي سڀ تجويزون پاڻ ۾ ڳنڍيل آهن، انهن مان ڪنهن به هڪ کي ٻين کان ڌار ڪرڻو ناهي. هڪڙي سڄي هندستان جي گڏيل حڪومت جي، ان حڪومت ۾ مسلمان جي هڪڙي زبردست اڪثريت جي سامهون ڇهن ئي ننڍڙين ننڍڙين ڌار ڌار حڪومتن جي ڳالهه پيش ڪري نٿي سگهجي.
گهڻين آئيني تجويزن جي پئڪيج کي مان فقط هڪڙي نقطي ڏانهن اشارو ڪري پاڪستان جي حڪمران ٽولن وٺي شور ۽ غوغاءِ مچايون ته، ”1940ع وارو ٺهراءُ ختم ٿي ويو، ختم ٿي ويو!“ ڇا واقعي ائين هو؟ هرگز نه.
وزارتي ڪميشن اڳيان قائد اعظم پاڪستان لاءِ هيٺيون آئيني پيڪيج پيش ڪيو:
ميمورينڊم:
12.5.46 تي آل انڊيا مسلم ليگ جي صدر (محمد علي جناح) هيٺيون ميمورينڊم جاري ڪيو آهي، جنهن ۾ گهٽ ۾ گهٽ مطالبن جي آڇ شامل آهي. اهي مطالبا ميمورينڊم شملي جي ٽه ڌري ڪانفرنس جي 12.5.46 جي فيصلي مطابق پيش ڪيل ۽ مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪميٽيءَ جي مئي 10 کان 13 مئي تائين سال 1946ع جي شملا واري ورڪنگ ڪميٽي طرفان منظور ڪيل آهن.
(1) 6 مسلمان صوبا (پنجاب، سرحد، بلوچستان، سنڌ، بنگال ۽ آسام) گڏي هڪ گروپ جي صورت ۾ گڏيا ويندا. انهن (صوبن) کي سواءِ خارجه معاملا، بچاءَ ۽ بچاءَ لاءِ ضروري مواصلات جي ٻين سمورن کاتن، معاملن ۽ ڳالهين جو اختيار هوندو. باقي مٿيان ٽي معاملا مسلمان صوبن جي گروپ (جنهن کي هن کان پوءِ پاڪستان گروپ سڏيو ويندو) ۽ هندو صوبا انهن ٻنهي گروپن جا ڌار ڌار آئين ساز ادارا گڏجي فيصلا ڪندا.
(2) انهن مٿي ذڪر ڪيل 6 صوبن جي واسطي هڪڙو الڳ آئين ساز ادارو هوندو، جيڪو سڄي گروپ توڙي گروپ ۾ شامل صوبن لاءِ ڌار ڌار آئين (Constituition) ٺاهيندو ۽ صوبائي ۽ مرڪزي کاتن کي طئي ڪندو. باقي رهيل خود مختيار اختيار (Sovereign Powers) صوبن جي حوالي هوندا.
(3) جڏهن آئين ساز ادارو پاڪستان جي وفاقي حڪومت ۽ صوبن جا آئين تيار ڪري مڪمل ڪندو، تڏهن گروپ جي هر صوبي کي اهو اختيار هوندو ته جيڪڏهن ان صوبي جا ماڻهو ريفرنڊم ذريعي اهو فيصلو ڪن ته ننڊن صوبي کي فيڊريشن کان ٻاهر نڪرڻ گهرجي ته پوءِ اهو صوبو گروپ (فيڊريشن) کان ٻاهر نڪري اچڻ جي لاءِ آزاد هوندو. (حوالو: فائونڊيشن آف پاڪستان-آل انڊيا مسلم ليگ. صفحو 33-532
قائد اعظم ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جي ٺاهيل هن آئيني تجويز جا پنج مکيه ۽ پاڻ ۾ ڳنڍيل ۽ هڪ ٻئي تي دارومدار رکندڙ اصول هي آهن:
(1) سمورن مسلمان اڪثريت وارن صوبن کي پنجاب، سرحد، سنڌ، بلوچستان ۽ بنگال کي ڳنڍي هڪڙو اهڙو گڏيل ملڪ ٺاهيو ويندو.
(2) جنهن جي وفاقي مرڪز وٽ فقط اڍائي کاتا هوندا يعني خارجه، بچاءَ ۽ فقط بچاءَ سان واسطو رکندڙ مواصلات.
(3) باقي سڀ معاملا ۽ کاتا صوبن جي حوالي هوندا.
(4) مرڪز جو آئين جدا ٺهندو ۽ صوبن جا آئين جدا ٺهندا.
(5) آئين ٺهڻ کان پوءِ هر صوبي کي حق هوندو ته صوبي ۾ ريفرينڊم جي وسيلي فيصلو ڪري فيڊريشن کان ٻاهر نڪري.
هنن مان ڪا هڪڙي ڳالهه کڻڻي ناهي. سڀ ڳالهيون پاڻ ۾ لازم ملزوم آهن. صوبن جي ڇهن ڌار ڌار حڪومتن بدران هڪڙي حڪومت قائم ٿيڻي آهي، جڏهن ته ٻيا چار مٿي ڏنل شرط به پورا ڪيا وڃن نه ته نه...
(هن مضمون جو باقي حصو بعد ۾ پڙهندا)
جمع 6 جنوري 2006ع
1940ع جي تاريخي ٺهراءَ جي ويجهڙائي وارو پسمنظر هي هو ته: 1937ع واريون چونڊون 1935ع واري گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ هيٺ ٿيون هيون. اهي في الحال فقط صوبن ۾ ٿيون هيون، جن ۾ ڪانگريس کي زبردست فتح ملي هئي ۽ 11 مان 8 صوبن ۾ ڪانگريسي حڪومتون قائم ٿي ويون ۽ مسلم ليگ کي زبردست شڪست ملي هئي. ٻن سالن کان پوءِ 1939ع ۾ ٻي جنگ عظيم شروع ٿي وئي. 3 سيپٽمبر 1939ع تي وائسراءِ لارڊ لنلٿگو ڪنهن به هندستاني سياسي ڌر کان پڇڻ آڇڻ کان سواءِ اعلان ڪيو ته انگلينڊ سان گڏ هندستان به ازخود جرمني ۽ ٻين محوري طاقتن خلاف ميدانِ جنگ ۾ لهي چڪو آهي، ان ڪري جيستائين جنگ ختم نه ٿي آهي، تيستائين 1935ع جي ايڪٽ هيٺ جيڪي مرڪزي چونڊون ٿيڻيون هيون سي نه ٿينديون. انهن ٿيڻ وارين چونڊن ۾ ڪانگريس عملي طرح سموري هندستان جي حڪمران ٿيڻ جون اميدون پئي رکيون. هنن تنهنڪري وائسراءِ جي بيان تي سخت اعتراض ڪيو ۽ مطالبو ڪيو ته هندستان کي فورن آزاد ڪيو وڃي ۽ آزاديءَ جو انتظام ڪرڻ لاءِ آئين ساز اسيمبلي چونڊي وڃي. ڪانگريس ۽ مسلم ليگ وچ ۾ مکيه جهڳڙو هي هو ته ڪانگريس جو مطالبو هو ته مسلمانن سان آئندي بابت ڪو به آئيني ۽ قانوني وهنوار ڪرڻ کان سواءِ انگريز بهادر حڪومت اسان کي ڏيئي ڇڏي، ڇو ته اسين دائمي اڪثريت آهيون، تنهنڪري سڄي هندستان جا نمائندا آهيون. اسان کي هڪدم آزادي ملي، پوءِ اقليتون ڄاڻن اسين ڄاڻون. ٻئي طرف مسلمانن چاهيو ٿي ته انگريز وڃڻ کان اڳ مسلمانن جي حقن حقوقن ۽ حيثيت بابت گهربل قانوني ۽ آئيني ضمانتون طئي ڪري پوءِ وڃن، نه ته اسين هم وطن ڀائرن جي دائمي ڳري اڪثريت هٿان پيڙهجي ناس ٿي وينداسين.
هندستان جي مسلمانن ڏٺو ته بظاهر ڪانگريس وٽ ان مطالبي جو ڪو به اثرائتو جواب ڪونهي. واقعي ڪانگريس اڪثريت ۾ هئي ۽ مسلمان دائمي اقليت ۾ هئا. هو وڏا ڀائر هئا ۽ هي ننڍا (بلڪل ائين جيئن اڄ پاڪستان ۾ پنجابي ڀائر وڏا ڀائر آهن ۽ ٻيا سنڌي، بلوچ ۽ پٺاڻ اڳ ننڍا ڀائر هئا، هاڻي ته سٺ سالن ۾ گسي گسي صفا ننڍڙا ڀائر ٿي ويا آهن ۽ وڏي ڀاءُ ۽ سندس جوڙيوال اردو ڳالهائيندڙ سول ۽ فوجي بيوروڪريٽن جي سسي آسمان سان پئي گسي)
محمد علي جناح سوچيو ته، انگريز آخر ڪيستائين هندستان کي آزادي ڏيڻ ۽ ڪانگريس کي ملڪ جو بي تاج بادشاهه بنائڻ کان نٽائيندا رهندا. هڪڙي ڏينهن اوچتو انگريز جهڪي پوندا ۽ سڀ ٽپڙ وڏي ڀاءُ کي هٿ اچي ويندا ۽ آهسته آهسته ڪري ننڍي ڀاءُ جو نالو نشان گم ٿي ويندو. (جيئن اڄڪلهه پاڪستان ۾ گهڻي قدر ٿي چڪو آهي ۽ باقي رهيل ڪسر پوري ڪرڻ جون پوريون پوريون تياريون زور شور سان جاري آهن.) هڪڙي طرف ان صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ ۽ ٻئي طرف سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد جي ماڻهن جي دلين ۾ پنجاب جي حڪمران طبقن جي روايتي اڳرائي ۽ تسلط جي خوف جو تدارڪ ڪرڻ لاءِ لاهور ۾ 23 مارچ 1940ع جو ٺهراءُ پاس ڪيو ويو ته جيئن سڀ صوبا آزاد ۽ خودمختيار حڪومتون ماڻين ۽ ڪو به ننڍو ڀاءُ ڪنهن ٻي وڏي ڀاءُ جي رحم ڪرم تي نه هجي ۽ هر ڪو پنهنجي ڪکن ۾ خوش هجي.
هوڏانهن سيپٽمبر 1939ع ۾ نازي جرمني پولنڊ تي حملو ڪري ٻي جنگ عظيم شروع ڪري ڇڏي ۽ ڄڻ اک ڇنڀ ۾ يورپ کي ڳڙڪائي وئي. 10 مئي 1940ع تي برطانوي وزير اعظم چيمبر لينڊ استعيفيٰ ڏني ۽ سندس جاءِ تي ونسٽن چرچل وزير اعظم ٿيو. 22 جون 1941ع تي جرمنيءَ يورپ تي حملو بند ڪري روس تي حملو شروع ڪيو.
ان وچ ۾ مهاتما گانڌيءَ 6 جولاءِ 1940ع تي جڏهن جرمن سڄي يورپ جو ذري گهٽ ڪم لاهي چڪا هئا ”انگريز“ کي اپيل ڪئي ته جنگ بدران اهنسا جو رستو وٺو ۽ هٽلر ۽ مسوليني کي ڇڏيو ته توهان جي ”خوبصورت ٻيٽ“ تي قبضو ڪن. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ هو هندستان جي وائسراءِ لارڊ ليلٿگو سان مليو ۽ کيس صلاح ڏنائين ته برطانيه هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏي، جرمني جو مقابلو روحاني قوت سان ڪري. جولاءِ 1940ع جي شروعات ۾ ڪانگريس جي ورڪنگ ڪميٽيءَ جي اجلاس ۾ مطالبو ڪيو ويو ته بنا دير هندستان جي آزادي بابت اعلان ڪيو وڃي ۽ قومي گورنمينٽ ٺاهي وڃي ته جيئن ڪانگريس هندستان جو اثرائتو بچاءَ ڪرڻ لاءِ تحرڪ ۾ اچي سگهي. ٻئي طرف جناح 7 2 جون تي وائسراءِ سان ملاقات ڪئي ۽ 1 جولاءِ تي لکت ۾ مسلم ليگ جا مطالبا پيش ڪيائين ته 1940ع جي لاهور واري ٺهراءَ جي ابتڙ ڪو به اعلان نه ڪيو وڃي، هندستان جي مسلمانن جي اڳواٽ رضامنديءَ کان سواءِ ڪا به آئيني اسڪيم عمل ۾ نه آندي وڃي وغيره. انهن مطالبن جي جواب ۾ 8 آگسٽ 1940ع تي وائسراءِ برطانوي سرڪار طرفان اعلان ڪيو ته جنگ کان پوءِ هندستان لاءِ نئون آئيني ڍانچو ٺاهڻ لاءِ هڪڙو نمائندو ادارو قائم ڪيو ويندو. ڪانگريس ان آڇ کي رد ڪري ڇڏيو. مسلم ليگ ان بابت وڌيڪ معلومات ۽ وضاحت جي گهر ڪئي.
12 جون 1940ع تي مهاتما گانڌي هريجن اخبار ۾ لکيو، ”فقط ڪانگريس هندستان جي ماڻهن جي صحيح نمائندي آهي، ٻيون تنظيمون هٿ ٺوڪيون يا فرقي پرست آهن.“
ڪجهه وقت کان پوءِ اوڀر ۾ جپان جا حملا تيز ٿي ويا. 14 جولاءِ 1942ع تي ڪانگريس مهاتما گانڌيءَ جي اڳواڻي هيٺ پنهنجو مشهور ٺهراءُ بحال ڪيو، جنهن کي هندستاني تاريخ ۾ ”ڪُئٽ انڊيا“ يا ”هندستان خالي ڪريو“ تحريڪ چئجي ٿو. 9 آگسٽ 1942ع ع جي صبح جو گانڌي، نهرو، آزاد ۽ ٻين ڪانگريسي رهنمائن کي گرفتار ڪيو ويو. هند سرڪار گرفتارين سان گڏ آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي ۽ سندس ٻين صوبائي ڪميٽين تي بندش وجهي ڇڏي. هندستان ۾ وڏا گوڙ شروع ٿي ويا. هندستان ۾ بمبئي، مدراس، سي پي، بنگال، يو پي ۽ بهار ۾ زبردست ڳڙ ٻڙ ٿي. ڪجهه وقت کان پوءِ اڙيسا ۽ آسام ۾ به وڏا گوڙ ٿيا. البته سرحد، سنڌ ۽ رياست ۾ نسبتن ماٺ رهي. وائسراءِ لارڊ للنٿگو لکيو ته، ”1857ع کان پوءِ هي وڏي ۾ وڏي بغاوت هئي“ پر اها بغاوت سال اندر ختم ٿي وئي. 15 جون 1943ع تي لارڊ ويول نئون وائسراءِ ٿي آيو. 17 فيبروري 1944ع تي مهاتما گانڌي قيد مان وائسراءِ سان خط و ڪتابت شروع ڪئي. 6 مئي تي مهاتما گانڌي کي آزاد ڪيو ويو. هن ان کان پوءِ به وائسراءِ سان ڊگهي خط و ڪتابت ڪئي، پر ان جو ڪو کڙتيل نه نڪتو. ساڳئي طرح هن محمد علي جناح سان به ملاقات ڪئي، پر هرڪو پنهنجي ڳالهه تي قائم رهيو. 25 جون 1945ع تي وائسراءِ لارڊ ويول شملي ۾ ڪانفرنس سڏائي ۽ مولانا آزاد، جناح ۽ گانڌيءَ سان ڳالهيون ڪيون، پر ڪو به ٺاهه ٿي نه سگهيو.
ان وچ ۾ هندستان جي مرڪزي اسيمبليءَ جون چونڊون ٿي گذريون، جن جا نتيجا ڊسمبر 1945ع جي آخر تائين پڌرا ٿيا. مسلم ليگ اها اليڪشن 1940ع جي ٺهراءَ مطابق يعني 6 مسلمان اڪثريت وارن صوبن سنڌ، بلوچستان، سرحد، پنجاب، بنگال ۽ آسام مان هر هڪ جي الڳ الڳ آزاد ۽ خودمختيار حڪومت قائم ڪرڻ جي پروگرام جي بنياد تي لڙي هئي. هن پروگرام جي سڄي هندستان جي مسلمانن وڏي جوش خروش سان آجيان ڪئي ۽ 5 سالن جي تبليغ کانپوءِ سڄي هندستان جا مسلمان مسلم ليگ جا عاشق ۽ فدائي بڻجي ويا، جنهن ڪري هن اليڪشن ۾ مسلم ليگ زبردست تاريخي سوڀ کٽي پاڻ کي هندستان جي سمورن مسلمانن جو اڪيلو نمائندو تسليم ڪرائڻ جو خواب پورو ڪيو ۽ انگريز توڙي ڪانگريس لاءِ هاڻي ڪو به اهڙو بهانو نه رهيو ته مسلم ليگ هندستان جي سمورن مسلمانن جي نمائندي ناهي، پر ٻيا ڪانگريسي به آهن.
27 ڊسمبر 1945ع تي لارڊ ويول برطانوي سرڪار کي لکي موڪليو ته جيڪڏهن هن ڀيري به ڪانگريس 1942ع جهڙي بغاوت ڪئي ته ان کي دٻائڻ لاءِ اسان وٽ وسيلا ڪونهن. 5 جنوري 1946ع تي هڪ 10 ڄڻن جو پارليامينٽري وفد هندستان آيو. هنن هندستان جو دورو ڪيو ۽ مختلف ليڊرن سان مليا. ٻيءَ جنگ عظيم مئي 1945ع ۾ ختم ٿي چڪي هئي، انگريزن ۾ هاڻي وڌيڪ وڳوڙن کي منهن ڏيڻ جي نه طاقت هئي، نه خواهش.
هنن جي هاڻي هيءَ خواهش هئي ته جلد کان جلد هندستان مان بهترين شرطن تي ظاهري طرح هٿ ڪڍون ۽ اندروني طرح کين روس خلاف پنهنجي ڪيمپ ۽ اثر ۾ رکون، هنن تنهن ڪري هڪ وزارتي وفد هندستان موڪليو، جيڪو 23 مارچ 1946ع تي ڪراچي پهتو. انهيءَ وفد شملي ۾ 5 مئي 1946ع کان وٺي 12 مئي 1946ع تائين مختلف پارٽين سان ڳالهيون ڪيون. هنن ڪانگريس توڙي مسلم ليگ کي چيو ته، توهين هندستان جي گڏيل حڪومت بابت پنهنجون آئيني تجويزون ڏيو، جيڪڏهن انگريز ۽ ڪانگريس اها ڳالهه قبول ڪن ها ته اوهين جن صوبن ۾ اڪثريت ۾ آهيو، انهن ۾ ڀلي جيئن وڻيوَ، تيئن پنهنجون حڪومتون قائم ڪريو ته مسلم ليگ لاءِ اها آسان ڳالهه هجي ها ته هو چوي ها ته، 1940ع جي ٺهراءَ مطابق 6 ئي مسلمان اڪثريت وارا صوبا يعني سنڌ، بلوچستان، پنجاب، سرحد، بنگال ۽ آسام اسان جي حوالي ڪريو ته 1940ع جي ٺهراءَ مطابق انهن صوبن مان هر صوبي ۾ آزاد ۽ خودمختيار حڪومت قائم ڪريون، پر ان ڏاڪي تي ڳالهه پئي هلي هڪڙي سڄي هندستان جي گڏيل حڪومت بابت تجويز پيش ڪرڻ جي. ان ڪري محمد علي جناح شملي ڪانفرنس جي اڳيان ان ڪانفرنس جي مخصوص گهرجن پٽاندڙ هڪڙو آئيني تجويزن جو پيڪٽ رکيو ۽ صاف چيو ته اهي سڀ تجويزون پاڻ ۾ ڳنڍيل آهن، انهن مان ڪنهن به هڪ کي ٻين کان ڌار ڪرڻو ناهي. هڪڙي سڄي هندستان جي گڏيل حڪومت جي، ان حڪومت ۾ مسلمان جي هڪڙي زبردست اڪثريت جي سامهون ڇهن ئي ننڍڙين ننڍڙين ڌار ڌار حڪومتن جي ڳالهه پيش ڪري نٿي سگهجي.
گهڻين آئيني تجويزن جي پئڪيج کي مان فقط هڪڙي نقطي ڏانهن اشارو ڪري پاڪستان جي حڪمران ٽولن وٺي شور ۽ غوغاءِ مچايون ته، ”1940ع وارو ٺهراءُ ختم ٿي ويو، ختم ٿي ويو!“ ڇا واقعي ائين هو؟ هرگز نه.
وزارتي ڪميشن اڳيان قائد اعظم پاڪستان لاءِ هيٺيون آئيني پيڪيج پيش ڪيو:
ميمورينڊم:
12.5.46 تي آل انڊيا مسلم ليگ جي صدر (محمد علي جناح) هيٺيون ميمورينڊم جاري ڪيو آهي، جنهن ۾ گهٽ ۾ گهٽ مطالبن جي آڇ شامل آهي. اهي مطالبا ميمورينڊم شملي جي ٽه ڌري ڪانفرنس جي 12.5.46 جي فيصلي مطابق پيش ڪيل ۽ مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪميٽيءَ جي مئي 10 کان 13 مئي تائين سال 1946ع جي شملا واري ورڪنگ ڪميٽي طرفان منظور ڪيل آهن.
(1) 6 مسلمان صوبا (پنجاب، سرحد، بلوچستان، سنڌ، بنگال ۽ آسام) گڏي هڪ گروپ جي صورت ۾ گڏيا ويندا. انهن (صوبن) کي سواءِ خارجه معاملا، بچاءَ ۽ بچاءَ لاءِ ضروري مواصلات جي ٻين سمورن کاتن، معاملن ۽ ڳالهين جو اختيار هوندو. باقي مٿيان ٽي معاملا مسلمان صوبن جي گروپ (جنهن کي هن کان پوءِ پاڪستان گروپ سڏيو ويندو) ۽ هندو صوبا انهن ٻنهي گروپن جا ڌار ڌار آئين ساز ادارا گڏجي فيصلا ڪندا.
(2) انهن مٿي ذڪر ڪيل 6 صوبن جي واسطي هڪڙو الڳ آئين ساز ادارو هوندو، جيڪو سڄي گروپ توڙي گروپ ۾ شامل صوبن لاءِ ڌار ڌار آئين (Constituition) ٺاهيندو ۽ صوبائي ۽ مرڪزي کاتن کي طئي ڪندو. باقي رهيل خود مختيار اختيار (Sovereign Powers) صوبن جي حوالي هوندا.
(3) جڏهن آئين ساز ادارو پاڪستان جي وفاقي حڪومت ۽ صوبن جا آئين تيار ڪري مڪمل ڪندو، تڏهن گروپ جي هر صوبي کي اهو اختيار هوندو ته جيڪڏهن ان صوبي جا ماڻهو ريفرنڊم ذريعي اهو فيصلو ڪن ته ننڊن صوبي کي فيڊريشن کان ٻاهر نڪرڻ گهرجي ته پوءِ اهو صوبو گروپ (فيڊريشن) کان ٻاهر نڪري اچڻ جي لاءِ آزاد هوندو. (حوالو: فائونڊيشن آف پاڪستان-آل انڊيا مسلم ليگ. صفحو 33-532
قائد اعظم ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جي ٺاهيل هن آئيني تجويز جا پنج مکيه ۽ پاڻ ۾ ڳنڍيل ۽ هڪ ٻئي تي دارومدار رکندڙ اصول هي آهن:
(1) سمورن مسلمان اڪثريت وارن صوبن کي پنجاب، سرحد، سنڌ، بلوچستان ۽ بنگال کي ڳنڍي هڪڙو اهڙو گڏيل ملڪ ٺاهيو ويندو.
(2) جنهن جي وفاقي مرڪز وٽ فقط اڍائي کاتا هوندا يعني خارجه، بچاءَ ۽ فقط بچاءَ سان واسطو رکندڙ مواصلات.
(3) باقي سڀ معاملا ۽ کاتا صوبن جي حوالي هوندا.
(4) مرڪز جو آئين جدا ٺهندو ۽ صوبن جا آئين جدا ٺهندا.
(5) آئين ٺهڻ کان پوءِ هر صوبي کي حق هوندو ته صوبي ۾ ريفرينڊم جي وسيلي فيصلو ڪري فيڊريشن کان ٻاهر نڪري.
هنن مان ڪا هڪڙي ڳالهه کڻڻي ناهي. سڀ ڳالهيون پاڻ ۾ لازم ملزوم آهن. صوبن جي ڇهن ڌار ڌار حڪومتن بدران هڪڙي حڪومت قائم ٿيڻي آهي، جڏهن ته ٻيا چار مٿي ڏنل شرط به پورا ڪيا وڃن نه ته نه...
(هن مضمون جو باقي حصو بعد ۾ پڙهندا)
No comments:
Post a Comment