اکين ۾ برف ڄمي وڃڻ کان بچڻ لاءِ ڇا ڪرڻ گهرجي؟
خميس 12 مارچ 2009ع
علي قاضي صاحب زماني شناس، صحافي ۽ ڪاروباري ماڻهو آهي ۽ گهڻي زماني کان ڪاروبار ڪرڻ سان گڏ ڪالم لکندو اچي. ڪجهه وقت کان کيس ووڪل ڪلاس جو خفت لڳل آهي ۽ ان بابت ڪئين ڪالم لکي چڪو آهي.باوجود ان ڳالهه جي ته سنڌ جي سياسي ڪلاس اڃا سندس ان تجويز کي گهربل موٽ ڪا نه ڏني آهي، تڏهن به هو پنهنجي ڳالهه پويان لڳو پيو آهي، چي، ”ڀيا کيا کرتا هي؟ چي، ”ڀيا لگا پڙا هي.“ آئون دوستن کي چوندو آهيان ته ڀئي جو خيال برو ناهي، پر ان ۾ اڃا گهڻو ئي مال مصالحو پوڻ جي ضرورت آهي. سندس تازو 2009-3-5 تي ڪاوش ۾ لکيل تجزياتي ڪالم پڙهي مون کي لڳو ته اڄڪلهه هو (1) چالو ملڪي سياست تي سنجيدگيءَ سان غور پيو ڪري. (2) ان بابت پنهنجا رايا (Findings) اثرائتي، عام فهم، دلچسپ ۽ چٽي نموني سان ظاهر ڪري رهيو آهي. (3) پاڪستان جي سياسي مسئلن کي گهڻن ٻاهرين ۽ اندرين پاسن کان ڏسڻ ۽ سمجهڻ لڳو آهي.(4) جيڪڏهن وطن ۽ قوم جي پيڙائن بابت فڪرمنديءَ وچان مطالعي، مشاهدي، ذهني جدوجهد جو اهڙو ۽ ان کي ڏسندي اهڙا ٻيا سفر جاري رهيا ته پوءِ عجب ناهي ته اسين ماڻهو جيڪي رات ڏينهن عوام دشمن ۽ قوم دشمن منافق ۽ مڪريل ڪوڙين پروپيگنڊائن جا چريا ڌاتورا پيو، اکيون ڳاڙهيون ڪريو، مت وڃايو، ڪڏهن خوشي وچان هنبوشيون پيا هڻون، ڪڏهن مايوسيءَ وچان پنهنجا نصيب پيا پٽيون، تن کي شايد ڪا صحيح مت اچي وڃي، جنهن ڌٻڻ ۾ گذريل ڪيئن زمانن کان غرق ٿي پيا آهيون، تنهن مان مٿا مونا هڻي ٻاهرنڪري اچڻ جو ڪو طريقو ڳولي ڪڍي سگهون.
سنڌ جي اصلوڪي سياسي ثقافت مطابق حڪومت وڏن ماڻهن ۽ ڀوتارن جو ڪم ۽ ڪاروبار آهي. اهي ئي ان جا راز ۽ گر ڄاڻن ٿا. ”رموز سلطنت خويش خسروان داند“ (بادشاهن کي ئي بادشاهيءَ جي رازن جي خبر هوندي آهي). پاڻ کي رڳو اهو خيال رکڻو آهي ته پاڻ جن جن ڀوتارن جا ماڻهو آهيون، اهي پاڻ مان راضي هجن ۽ سندن هڪل تي حاضر ٿي وڃون. سندن دشمن کي پنهنجو دشمن ۽ سندن دوست کي پنهنجو دوست سمجهون. باقي پنهنجا ڀوتار ڪهڙا ڪم صحيح پيا ڪن، ڪهڙا غلط تنهن جي پاڻ کي ڪهڙي خبر؟ پر جيڪڏهن دشمنن ۾ ڪا ڳالهه گهٽ وڌ هجي به ته به پنهنجو ڪهڙو ڪم پاڻ کان وڏن جي ڪمن ۾ٽنگ اڙائڻ جو؟ زماني شناس داناءَ چئي ڪو نه ويا آهن ته، ”خطائي بزرگاه گرفتن خطا است“؟ (وڏن ماڻهن جون غلطيون ڪڍڻ گناهه جو ڪم آهي)؟
اڄڪلهه اٿندي ويهندي، صبح شام، اردو، انگريزي ۽ سنڌي اخبارن ۽ ٽي وين تي جمهوريت جا داستان پيا بيان ٿين ۽ سياسي تجزين جي ڌم لڳي پيئي آهي، البته اسان سنڌي تجزيه نگار اڪثر ڪري ظاهر آهي ته پنهنجي وڏن جي اصول مطابق پنهنجن پنهنجن ڀوتارن ۽ ڀوتار ٽولن جو ئي خير گهرندا آهيون ۽ انهن جا ئي ڳڻ ڳائيندا آهيون ۽ ٻين عيسن موسن جي باري ۾ گهٽ نه ڪندا آهيون. اسان جي ملڪ ۾ خاص ڪري سنڌ ۾ وچولي کائيندڙ پيئندڙ موقعي پرست ۽ زماني ساز طبقي ۾ Political cynicism (ڪو به سياسي دين ايمان نه رکڻ ۽ ڪن به اعليٰ آدرشن لاءِ جوش ۽ جذبي وارو احترام ۽ وفاداري نه رکڻ) هڪڙو مقبولِ عام ۽ قابل فخر فيشن بنجي چڪو آهي. ان فيشن تي نه هلندڙ ماڻهوءَ کي سياسي ڄٽ، خيالن ۽ خوابن ۾ غرق، نظرين جو قيدي ۽ نڪمو ماڻهو سمجهيو ويندو آهي. بلڪه نظرياتي هجڻ هڪڙي سياسي گار کان گهٽ ڳالهه نٿي سمجهي وڃي.
مون جڏهن علي قاضيءَ جي آرٽيڪل جا هي جملا پڙهيا: ”اگر رڳو I Love you ۽ I Miss you چوندڙن کي محبتي ماڻهو چئبو آهي ته پوءِ خلقِ خدا سان، ڌرتي سان ۽ پنهنجي معاشري سان محبت ڪندڙن کي ڪهڙو نانءُ ڏجي؟.... ڇا دنيا جي انهن انيڪ ماڻهن، جن پنهنجي حياتي پنهنجي ڌرتي جي محبت ۾ وڃائي ڇڏي، کي صرف نظرياتي ماڻهو قرار ڏئي، انهن جي لازوال محبت کان اکيون بند ڪري وٺون.“ تڏهن مون کي ايئن لڳو ته وطن ۽ عوام مٿان ڇانيل ابن الوقتيءَ جي اونداهي افق تي عوام دوستيءَ ۽ ڌرتيءَ سان محبت جي احساس جو الائي ڪٿان اوچتو اچي هڪڙو چمڪاٽ ٿي ويو آهي. تاريخ جو هڪڙو تمام وڏو الميو اهو پئي رهيو آهي، جو ”جنين ڪاڻ مياس، سي ڪانڌي ڪو نه ٿيام“ (شاهه) جي ڳالهه وانگر جيڪي اونهي ۽ سڀ طرفي سوچ ۽ ڊگهي نظر رکندڙ پاڻ ارپيندڙ ماڻهو پنهنجون زندگيون پنهنجي قوم، وطن ۽ انسانيت جي ڇوٽڪاري ۽ سربلنديءَ لاءِ وقف ڪري، تن من ۽ ڌن سان ان عظيم مقصد جي حاصلات لاءِ ميدان ۾ جاکوڙيندا رهندا آهن، تن کي ڄڻ ته پنهنجي مقدر ۾ ئي اهو لکيل نظر ايندو آهي ته سڄي ڄمار اهو ڏکوئيندڙ نظارو ڏسندا، يعني ته سندن زماني، قوم ۽ عوام وٽ اهي اکيون ئي ڪونهن، جن سان هو ڏسي سگهن ته ڪير سندن لاءِ ڪيڏي پيار ۽ پاٻوهه ۽ پاڻ ارپڻ جي جذبي سان زندگي ۽ موت جي جاکوڙن ۾ جنبيا پيا آهن. ان عالمي تاريخي ماجرا کي خيال ۾ رکي هو چوي ٿو: ”ڪنهن محبت ڪندڙ کي سڀني کان وڌيڪ پيڙا ٿئي تڏهن ٿي، جڏهن سندس محبت جي جذبي کي ڏسندڙ جي اکين ۾ برف ڄمي وڃي، پوءِ اهو ڏسندڙ ڪو هڪ شخص هجي يا سماج هجي“. پاڪستان جي تازي اندرين صورتحال جي ڇنڊڇاڻ ڪندي هو ان نتيجي تي پهتو آهي ته شريف برادران جي نااهلي واري فيصلي کانپوءِ حالتون بنيادي طور بدلجي ويون آهن: ”ملڪ جي سياسي سيٽ اپ ۾ هڪ سال کان هلندڙ اسٽيٽسڪو 25 فيبروري (شريف برادران جي نااهلي واري فيصلي اچڻ واري ڏينهن) تي ٽٽي چڪو آهي“.
سندس چوڻ آهي ته سنڌي ماڻهن کي تماشبين بنجي رڳو وات ڦاڙي ويهي اهو تماشو نه ڏسڻ گهرجي ته فلاڻو ٿو کٽي يا فلاڻو، پر ڏسڻ اهو گهرجي ته ان تماشي منجهان سنڌ ڪيترو کٽيو، ڪيترو وڃايو، ڇو ته ملڪي صورتحال ۾ جيڪي به تبديليون اينديون، انهن جو سٺو يا برو اثر سنڌ جي عوام تي اوس پوڻو آهي. هو لکي ٿو: ”تجزيو صرف اهو ڪرڻ ڪافي نه هوندو ته زرداري صاحب ۽ ميان صاحب مان ڪير ڪامياب ٿيندو ۽ ڪير نه، بلڪه اهو به ڏسڻ جي ضرورت آهي ته ان ٽڪراءَ جو جيڪو به انجام ٿيو، ان ۾ اسان يعني سنڌ ۽ سنڌ واسين کي ڇا حاصل ٿيندو، يا ڇا وڃائينداسين؟“ ٻي نهايت اهم ۽ وڏي سمجهه واري ڳالهه جيڪا اسان جي ننڍڙن دماغن ۽ ننڍڙيون دليون رکندڙ ۽ ڪرسيءَ جي نشي ۾ ٻڏل ماڻهن کي مشڪل سان سمجهه ۾ اچي سگهي، سا هو اها ٻڌائي ٿو ته هن قسم جي گهرو ويڙهه ۾ نقصان ڪمزور ڌر کي ته ٿيندو ئي ٿيندو، پر صاف بچي ڏاڍي ڌر به ڪانه ويندي، بلڪه وڌيڪ نقصان ٿيندو ئي ان کي. هو لکي ٿو ته: ”هاڻي وفاقي سيٽ اپ جيڪو طاقت ۽ بت جي حوالي سان وڏو هجي ٿو، اهو جڏهن بار بار مختلف شين سان ٽڪراءَ ۾ ايندو ته اهو ٿوري طاقت ۽ ننڍي سائيز جي شين کي ته ٽوڙي وجهندو پر هر ٽڪراءَ سان پاڻ کي به هاڃو رسائيندو. بلڪل جيئن ٽائيٽينڪ جهاز ننڍي چٽان سان ٽڪرايو هو ته اها چٽان ته ڀڄي ڀور ڀور ٿي وئي هئي، پر ٽائيٽينڪ جهاز ۾ به سوراخ ٿي ويو ۽ پوءِ پاڻي ڀرجڻ سبب جهاز ٻڏي ويو.“ ڪائناتي ۽ سماجي سائنس اسان کي سيکاري ٿي ته انساني سماج ۽ سندس سوچ سميت ڪائنات جي ڪا به شيءِ، ڳالهه يا ماجرا سدائين ساڳي ۽ هڪ هنڌ بيٺل ڪانهي، هر شيءِ، هر ڳالهه ۽ ماجرا تي ويچار ڪرڻ مهل سمجهڻو اهو آهي ته اها ابتڙ اترن جي ڪشمڪش ۾ ورتل آهي ۽ لاڳيتي تبديل پئي ٿئي. علي قاضي خبردار ٿو ڪري ته نه پاڪستاني اسٽيبلشمينٽ جون ۽ نه اسان جي بالادست عالمي قوتن جون همدرديون، پاليسيون ۽ اوليتون هڪ هنڌ ڄمي بيٺل آهن، هر ٻئي شيءِ ۽ لقاءَ وانگر اهي به سدائين تبديليءَ جي حالت ۾ رهن ٿا. ائين نه ٿئي جو اسان وارا يار پرڏيهي آسرن ۾ خلقون چيڀاٽيندا رهجي وڃن ۽ هوڏانهن آقائن کي اوچتا ڪي ٻيا پور پئجي وڃن ۽ هو سامونڊي اوچتو سڙهه سنوان ڪري ”آمريڪي قومي مفاد“ جا ٻيڙا هاڪاريندي ٻين ڌرين يا ولايتن کان وڃي نڪرن:
چنيسر سين جاڳ متان ڪا منڌ ڪري،
جئن مون پوءِ پروڙيو، هي نه ماڻي ماڳ،
ڏمريو ڏهاڳ، سدا ڏئي سهاڳئين. (شاهه)
هو لکي ٿو: ”ڇا آصف زرداري صاحب بمقابله شريف برادران ۾ پرڏيهي قوتن جي زرداري صاحب کي اوتري ئي حمايت حاصل آهي، جيتري صدر مشرف کي ڳچ عرصو محترمه بينظير ۽ نواز شريف جي ڀيٽ ۾ آمريڪا ۽ لنڊن جي هئي؟ اگر ان ڳالهه جو جواب ها ۾ به مڃي وٺون ته پوءِ به ملين ڊالرز جو سوال اهو آهي ته اسان جي اسٽيبلشمينٽ به ڇا ايتري ئي اينٽي شريف برادران آهي، جيتري مشرف دور ۾ هئي؟...محترمه شهيد ۽ پرويز مشرف جي گڏيل سيٽ اپ پويان لنڊن پلان جوڙيندڙن جي منطق دهشتگرديءَ خلاف پاڪستاني فوج ۽ پاڪستاني پاپولر سياست ڪندڙن جو اتحاد جوڙڻ هو، پر اڄ جڏهن لنڊن ۽ واشنگٽن ۾ ويٺل ڏاها سوات ۾ اي اين پي جهڙي سيڪيولر ۽ پاپولر پارٽيءَ جو طالبان سان ٺاهه ٿيندي ڏٺو هوندو ته ڇا سندن ذهن ۾ لنڊن پلان تي سواليه نشان نه اڀريوهوندو؟...پ پ ۽ نواز ليگ جو جهيڙو ڏسي به اهي گورا سوچيندا هوندا ته ”هي ڀائي لوڪ ته پنهنجي جهيڙي ۾ پئجي ويا آهن، اسان جي جهيڙي (دهشتگرديءَ خلاف ويڙهه) جو ڇا ٿيو؟....اگر اڄ پرڏيهي قوتون وفاقي سيٽ اپ جي حق ۾ هجن، تڏهن به هو ڊگهي ۽ مسلسل هلندڙ سياسي ڇڪتاڻ سان دير سوير بيزار ٿيندا ۽ گڏوگڏ کين اهو به خيال اچي سگهي ٿو ته اگر ڪجهه سيٽ اپ غير مقبول ٿيندو وڃي ته کين ان سان چنبڙي رهڻ ۾ گهڻين رڪعتن جو ثواب ملندو؟...“
اڄڪلهه آمريڪا بهادر جي سپر پاوريءَ جي حالت به ڪجهه نازڪ ۽ ٽانڪائين ٿي ويئي آهي. هن جي حالت ذري گهٽ هندستان ۾ سترهين صدي جي پڇاڙيءَ ڌاري اورنگزيب جي پڇاڙيءَ واري دور جي مغل سلطنت جي ۽ ٻي جنگِ عظيم کانپوءِ انگريز بهادر جي سپر پاوريءَ جهڙي ٿي ويئي آهي. 1945ع ۾ جڏهن هندستاني ليڊرن انگريزن کي ٻي جنگ عظيم جو فاتح اعظم سمجهي سندن اڳيان آزاديءَ لاءِ ٻاڏايو پئي، تڏهن وقت جي وائسراءِ لارڊ ويول 1945ع ۾ انگلينڊ جي سرڪار بهادر کي Operation Break Down لکي موڪلي هئي، جنهن جو مون پنهنجي سنڌي ليکن ۾ ترجمو ڪيو، ”اچو ته ڀڄي جند ڇڏايون.“ آپريشن ۾ هن لکيو ته ”جيسين ڪراچي ۽ ڪلڪتي جا بندر پنهنجي قبضي ۾ آهن، تيسين اچو ته انهن بندرن ذريعي پنهنجا فوجي ۽ سول ماڻهو وطن واپس موڪليون، جيڪڏهن اجائي گهڻي دير ڪبي ته پوءِ متان ڀڄڻ جو اهو موقعو به نه ملي“.
اسان جا آمريڪي آقا لکين عراقي ڪهي ماري ۽ مارائي هاڻ اتان ڀڄي نڪرڻ جي تيارين ۾ آهن. برطانوي جنرل اقرار ڪري چڪا آهن ته افغانستان ۾ حالت عراق جهڙي بلڪه ان کان به خراب آهي. مغربي طاقتون پنهنجي عراق، افغانستان ۽ پاڪستان ۾ ڪيل گند کي صاف ڪرڻ لاءِ هاڻ هڪڙي طرف چين کي ڦاسائڻ لاءِ واجهه پيا وجن ته ٻئي طرف طالبان سان ٺاهه ڪرڻ جون ڳالهيون پيا ڪن. اڳي غازي ڪرائي تي وٺي انهن کي ڪهائي روس کي نيچو نوايائون، هاڻ وري چيني ڪميونسٽ خريد ڪري انهن جو صدقو ڏيئي افغان جنگ جي باهه مان نڪرڻ گهرن ٿا. آمريڪا بهادر اعلان ڪري چڪو آهي ته افغان-پاڪستان مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ چين کي وچ ۾ لهڻ گهرجي، ان لاءِ ساڻس ڳالهه ٻولهه شروع ڪئي ويئي آهي پر چوندا آهن ته ”وه دن هوا هوئي جب خليل خان فاخته اڙايا کرتي تهي.“ اڄڪلهه اوڀر جا چرٻٽ ماڻهو به ڪجهه عقل سکيا آهن، اڳي هو رڳو مغربي آقائن جي قدم بوسيون ڪري پنهنجي دلين جا درد ٻڌائيندا ۽ مرادون ماڻڻ جون ڪوششون ڪندا هئا. هاڻ هو هڪٻئي کي سور سڻائڻ ۽ گڏيل دردن جا دارون ڳولهڻ به سکن پيا.
مسئلا رڳو ٻاهريان نه، پر ساڳئي وقت اندريان به آهن، نڪا گهٽتائي گهوٽ ۾، نڪا ڪمي منجهه ڪنوار. ٻئي نهايت نازڪ قسمن جا آهن. هو لکي ٿو: ”جنهن تيزيءَ سان صدر زرداري صاحب ”مڪمل اقتدار“ حاصل ڪرڻ لاءِ وڌي پيو، ان مان صحيح يا غلط پر اهو ڊپ ميڊيا، گيلاني صاحب ۽ اسٽيبلشمينٽ منجهه به پيدا ٿيندو هوندو، ته هاڻي متان ٻيو نمبر سندن اچڻ وارو هجي...ٻيو مسئلو زرداري صاحب آڏو اهو ساڳيو اچي پيو جيڪو پرويز مشرف سان به هو، يعني سڄي مخالفت ۽ حمايت جو محور هڪ شخص ٿي ويو آهي ۽ وچ ۾ ڪو Buffer نه رهيو آهي. هر ڌر کي پڪ آهي ته اگر کيس ڪجهه ملڻو آهي ته هڪ شخص کان ۽ کيس ڪو نقصان رسڻو آهي ته به ان جو ذميوار هڪ ئي شخص هوندو...اقتداري دنيا جي جبل تان پٿر هيٺ ڏانهن ڍرڪڻ شروع ٿي ويو آهي، پوءِ ڏسجي ته ان کي تيزيءَ سان هيٺ اچڻ کان ڪنهن حڪمت عملي تحت روڪي وٺجي ٿو يا نه؟....چئو طرف پيدا ٿيل صورتحال ”سڀ ٺيڪ آهي“ واري نه بلڪه ”گهڻي ٺيڪ ناهي“ واري پئي نظر اچي ۽ اهو چوڻ غلط نه هوندو ته اهي سڀ مسئلا بمقابلا ايوان صدر ٿي ويو آهي...اگر جهيڙيندڙ ڌرين ۾ ڪو Truce (ٺاهه) ٿيو به ته اهو گهڻو ڊگهو عرصو شايد ئي هلي“. هتي ان امڪان تي به ويچار ڪندو هلجي ته نامناسب نه ٿيندو ته ٿي سگهي ٿو ته وقتي حڪمران بهادر هزارين حڪمتون، همتون ۽ حرڪتون ڪم آڻي پنهنجن سمورن مخالفن کي شڪست ڏيئي وجهن ته پوءِ ڇا؟
دنيا جي داناءَ سياستدانن ۽ سپهه سالارن کي چڱي طرح خبر آهي ته سڀ سوڀون فائدي واريون نه هونديون آهن، انساني تاريخ ۾ ڪي سوڀون ايڏي ڳري قيمت تي حاصل ڪيون پئي ويون آهن، جو اهي مورڳو کٽيندڙ ۽ سوڀاري ڌر جي ڳچيءَ ۾ پئجي وينديون رهيون آهن ۽ اڳتي هلي سندس تباهيءَ جو ڪارڻ ٿينديون رهيون آهن. اهڙي هڪڙي تاريخي سوڀ پوڻيون ٽيويهه صديون اڳ سن 279 قبل مسيح ۾ ايپيروس (Epirus) جي حاڪم پائروس (Pyrrhus) اسڪوليوم (Asculum) جي ميدان تي رومي شهنشاهت خلاف کٽي، پر پنهنجا ماڻهو ايترا مارايائين جو ان کانپوءِ سندس ۽ سندس حڪومت جو نالو نشان به ڪو نه رهيو، ان ڪري ڀوڪپائيءَ واري فضول ۽ ڳچيءَ ۾ پوندڙ سوڀ کي سڏبو آهي پائرس واري (تباهي آڻيندڙ) فتح.
غور ڪري ڏسبو ته پاڪستان جي سمورن ناليوارن سياتبازن ۽ جرنيلن جون ذري گهٽ سڀ سوڀون ان (Pyrrhic victory) قسم جا شاهڪار ثابت ٿيون آهن. بهرحال اسان سنڌ جي ننڌڻڪن ماڻهن لاءِ اصل مسئلو ڦري گهري اهو ٿو اچي بيهي ته سڀاڻي جيڪي به ٿئي. پر اسان جو ڇا ٿيندو؟ علي قاضي لکي ٿو: ”هلندڙ مهيني ڪجهه ٿئي ٿو، يا هلندڙ سال، ايندڙ سال جيڪو به ٿيندو، سو ٿيندو، پر ان مهل سنڌ ڪٿي بيٺل هوندي؟ اگر تبديلي غير آئيني نوعيت جي آئي ته اسان سان ڪهڙي جٺ ٿيندي. پر جي مڊ-ٽرم چونڊون ٿيون ته سنڌ ڪٿي بيهندي؟ مون کي ايندڙ وقت ۾ سنڌ سياسي طور تي بنهه Isolated (اڪيلي) نظر اچي ٿي ۽ سمجهه ۾ نه پيو اچي ته سنڌ جي واهر ڪير ڪندو؟...ايندڙ دور ۾ شايد ئي ڪا پارٽي چئني صوبن ۾ پنهنجي نمائندگي ٺاهي سگهي، سو پنجاب ۾ نواز ليگ، سرحد ۽ بلوچستان ۾ اتان جون قومپرست جماعتون اتي جي حقن جي نمائندگي ڪنديون پر سنڌ جي نمائندگي ڇا ايم ڪيو ايم ۽ ضلعي اتحاد ذريعي چونڊيل ڀوتار ڪندا؟...سنڌ سان محبت ڪندڙن کي پنهنجي اکين ۾ برف ڄمڻ نه ڏيڻ کپي ۽ پنهنجي دل جي هيٽر سان ان محبت جي جذبي کي گرمائڻ کپي، جيئن سنڌ جي بهتريءَ جو خواب ڏسندڙ اکين جي پاڻي سان گڏ اهو خواب به هڪ ڄمي ويل خواب بڻجي نه رهجي وڃي.“
اڄ ڦرلٽ، عوام دشمني، مڪر، منافقي ۽ ڪوڙي پروپيگنڊا، غداريءَ ۽ بي حسيءَ جي ڪري سنڌ جي حالت ان ڪمزور ننڍڙي ٻيڙيءَ جهڙي آهي، جيڪا اڃا ٿورڙي ڪجهه تري ته پئي، پر ڪا خبر ڪانهي ته آخر سندس ڇا ٿيندو؟ ان باري ۾ اونهي علمي، سائنسي ۽ عملي سوچ ويچار، تجزيو رٿابندي ۽ تدارڪ ڪرڻ اسان مان هر سچي سڄاڻ سنڌيءَ جو اولين فرض آهي.
خميس 12 مارچ 2009ع
علي قاضي صاحب زماني شناس، صحافي ۽ ڪاروباري ماڻهو آهي ۽ گهڻي زماني کان ڪاروبار ڪرڻ سان گڏ ڪالم لکندو اچي. ڪجهه وقت کان کيس ووڪل ڪلاس جو خفت لڳل آهي ۽ ان بابت ڪئين ڪالم لکي چڪو آهي.باوجود ان ڳالهه جي ته سنڌ جي سياسي ڪلاس اڃا سندس ان تجويز کي گهربل موٽ ڪا نه ڏني آهي، تڏهن به هو پنهنجي ڳالهه پويان لڳو پيو آهي، چي، ”ڀيا کيا کرتا هي؟ چي، ”ڀيا لگا پڙا هي.“ آئون دوستن کي چوندو آهيان ته ڀئي جو خيال برو ناهي، پر ان ۾ اڃا گهڻو ئي مال مصالحو پوڻ جي ضرورت آهي. سندس تازو 2009-3-5 تي ڪاوش ۾ لکيل تجزياتي ڪالم پڙهي مون کي لڳو ته اڄڪلهه هو (1) چالو ملڪي سياست تي سنجيدگيءَ سان غور پيو ڪري. (2) ان بابت پنهنجا رايا (Findings) اثرائتي، عام فهم، دلچسپ ۽ چٽي نموني سان ظاهر ڪري رهيو آهي. (3) پاڪستان جي سياسي مسئلن کي گهڻن ٻاهرين ۽ اندرين پاسن کان ڏسڻ ۽ سمجهڻ لڳو آهي.(4) جيڪڏهن وطن ۽ قوم جي پيڙائن بابت فڪرمنديءَ وچان مطالعي، مشاهدي، ذهني جدوجهد جو اهڙو ۽ ان کي ڏسندي اهڙا ٻيا سفر جاري رهيا ته پوءِ عجب ناهي ته اسين ماڻهو جيڪي رات ڏينهن عوام دشمن ۽ قوم دشمن منافق ۽ مڪريل ڪوڙين پروپيگنڊائن جا چريا ڌاتورا پيو، اکيون ڳاڙهيون ڪريو، مت وڃايو، ڪڏهن خوشي وچان هنبوشيون پيا هڻون، ڪڏهن مايوسيءَ وچان پنهنجا نصيب پيا پٽيون، تن کي شايد ڪا صحيح مت اچي وڃي، جنهن ڌٻڻ ۾ گذريل ڪيئن زمانن کان غرق ٿي پيا آهيون، تنهن مان مٿا مونا هڻي ٻاهرنڪري اچڻ جو ڪو طريقو ڳولي ڪڍي سگهون.
سنڌ جي اصلوڪي سياسي ثقافت مطابق حڪومت وڏن ماڻهن ۽ ڀوتارن جو ڪم ۽ ڪاروبار آهي. اهي ئي ان جا راز ۽ گر ڄاڻن ٿا. ”رموز سلطنت خويش خسروان داند“ (بادشاهن کي ئي بادشاهيءَ جي رازن جي خبر هوندي آهي). پاڻ کي رڳو اهو خيال رکڻو آهي ته پاڻ جن جن ڀوتارن جا ماڻهو آهيون، اهي پاڻ مان راضي هجن ۽ سندن هڪل تي حاضر ٿي وڃون. سندن دشمن کي پنهنجو دشمن ۽ سندن دوست کي پنهنجو دوست سمجهون. باقي پنهنجا ڀوتار ڪهڙا ڪم صحيح پيا ڪن، ڪهڙا غلط تنهن جي پاڻ کي ڪهڙي خبر؟ پر جيڪڏهن دشمنن ۾ ڪا ڳالهه گهٽ وڌ هجي به ته به پنهنجو ڪهڙو ڪم پاڻ کان وڏن جي ڪمن ۾ٽنگ اڙائڻ جو؟ زماني شناس داناءَ چئي ڪو نه ويا آهن ته، ”خطائي بزرگاه گرفتن خطا است“؟ (وڏن ماڻهن جون غلطيون ڪڍڻ گناهه جو ڪم آهي)؟
اڄڪلهه اٿندي ويهندي، صبح شام، اردو، انگريزي ۽ سنڌي اخبارن ۽ ٽي وين تي جمهوريت جا داستان پيا بيان ٿين ۽ سياسي تجزين جي ڌم لڳي پيئي آهي، البته اسان سنڌي تجزيه نگار اڪثر ڪري ظاهر آهي ته پنهنجي وڏن جي اصول مطابق پنهنجن پنهنجن ڀوتارن ۽ ڀوتار ٽولن جو ئي خير گهرندا آهيون ۽ انهن جا ئي ڳڻ ڳائيندا آهيون ۽ ٻين عيسن موسن جي باري ۾ گهٽ نه ڪندا آهيون. اسان جي ملڪ ۾ خاص ڪري سنڌ ۾ وچولي کائيندڙ پيئندڙ موقعي پرست ۽ زماني ساز طبقي ۾ Political cynicism (ڪو به سياسي دين ايمان نه رکڻ ۽ ڪن به اعليٰ آدرشن لاءِ جوش ۽ جذبي وارو احترام ۽ وفاداري نه رکڻ) هڪڙو مقبولِ عام ۽ قابل فخر فيشن بنجي چڪو آهي. ان فيشن تي نه هلندڙ ماڻهوءَ کي سياسي ڄٽ، خيالن ۽ خوابن ۾ غرق، نظرين جو قيدي ۽ نڪمو ماڻهو سمجهيو ويندو آهي. بلڪه نظرياتي هجڻ هڪڙي سياسي گار کان گهٽ ڳالهه نٿي سمجهي وڃي.
مون جڏهن علي قاضيءَ جي آرٽيڪل جا هي جملا پڙهيا: ”اگر رڳو I Love you ۽ I Miss you چوندڙن کي محبتي ماڻهو چئبو آهي ته پوءِ خلقِ خدا سان، ڌرتي سان ۽ پنهنجي معاشري سان محبت ڪندڙن کي ڪهڙو نانءُ ڏجي؟.... ڇا دنيا جي انهن انيڪ ماڻهن، جن پنهنجي حياتي پنهنجي ڌرتي جي محبت ۾ وڃائي ڇڏي، کي صرف نظرياتي ماڻهو قرار ڏئي، انهن جي لازوال محبت کان اکيون بند ڪري وٺون.“ تڏهن مون کي ايئن لڳو ته وطن ۽ عوام مٿان ڇانيل ابن الوقتيءَ جي اونداهي افق تي عوام دوستيءَ ۽ ڌرتيءَ سان محبت جي احساس جو الائي ڪٿان اوچتو اچي هڪڙو چمڪاٽ ٿي ويو آهي. تاريخ جو هڪڙو تمام وڏو الميو اهو پئي رهيو آهي، جو ”جنين ڪاڻ مياس، سي ڪانڌي ڪو نه ٿيام“ (شاهه) جي ڳالهه وانگر جيڪي اونهي ۽ سڀ طرفي سوچ ۽ ڊگهي نظر رکندڙ پاڻ ارپيندڙ ماڻهو پنهنجون زندگيون پنهنجي قوم، وطن ۽ انسانيت جي ڇوٽڪاري ۽ سربلنديءَ لاءِ وقف ڪري، تن من ۽ ڌن سان ان عظيم مقصد جي حاصلات لاءِ ميدان ۾ جاکوڙيندا رهندا آهن، تن کي ڄڻ ته پنهنجي مقدر ۾ ئي اهو لکيل نظر ايندو آهي ته سڄي ڄمار اهو ڏکوئيندڙ نظارو ڏسندا، يعني ته سندن زماني، قوم ۽ عوام وٽ اهي اکيون ئي ڪونهن، جن سان هو ڏسي سگهن ته ڪير سندن لاءِ ڪيڏي پيار ۽ پاٻوهه ۽ پاڻ ارپڻ جي جذبي سان زندگي ۽ موت جي جاکوڙن ۾ جنبيا پيا آهن. ان عالمي تاريخي ماجرا کي خيال ۾ رکي هو چوي ٿو: ”ڪنهن محبت ڪندڙ کي سڀني کان وڌيڪ پيڙا ٿئي تڏهن ٿي، جڏهن سندس محبت جي جذبي کي ڏسندڙ جي اکين ۾ برف ڄمي وڃي، پوءِ اهو ڏسندڙ ڪو هڪ شخص هجي يا سماج هجي“. پاڪستان جي تازي اندرين صورتحال جي ڇنڊڇاڻ ڪندي هو ان نتيجي تي پهتو آهي ته شريف برادران جي نااهلي واري فيصلي کانپوءِ حالتون بنيادي طور بدلجي ويون آهن: ”ملڪ جي سياسي سيٽ اپ ۾ هڪ سال کان هلندڙ اسٽيٽسڪو 25 فيبروري (شريف برادران جي نااهلي واري فيصلي اچڻ واري ڏينهن) تي ٽٽي چڪو آهي“.
سندس چوڻ آهي ته سنڌي ماڻهن کي تماشبين بنجي رڳو وات ڦاڙي ويهي اهو تماشو نه ڏسڻ گهرجي ته فلاڻو ٿو کٽي يا فلاڻو، پر ڏسڻ اهو گهرجي ته ان تماشي منجهان سنڌ ڪيترو کٽيو، ڪيترو وڃايو، ڇو ته ملڪي صورتحال ۾ جيڪي به تبديليون اينديون، انهن جو سٺو يا برو اثر سنڌ جي عوام تي اوس پوڻو آهي. هو لکي ٿو: ”تجزيو صرف اهو ڪرڻ ڪافي نه هوندو ته زرداري صاحب ۽ ميان صاحب مان ڪير ڪامياب ٿيندو ۽ ڪير نه، بلڪه اهو به ڏسڻ جي ضرورت آهي ته ان ٽڪراءَ جو جيڪو به انجام ٿيو، ان ۾ اسان يعني سنڌ ۽ سنڌ واسين کي ڇا حاصل ٿيندو، يا ڇا وڃائينداسين؟“ ٻي نهايت اهم ۽ وڏي سمجهه واري ڳالهه جيڪا اسان جي ننڍڙن دماغن ۽ ننڍڙيون دليون رکندڙ ۽ ڪرسيءَ جي نشي ۾ ٻڏل ماڻهن کي مشڪل سان سمجهه ۾ اچي سگهي، سا هو اها ٻڌائي ٿو ته هن قسم جي گهرو ويڙهه ۾ نقصان ڪمزور ڌر کي ته ٿيندو ئي ٿيندو، پر صاف بچي ڏاڍي ڌر به ڪانه ويندي، بلڪه وڌيڪ نقصان ٿيندو ئي ان کي. هو لکي ٿو ته: ”هاڻي وفاقي سيٽ اپ جيڪو طاقت ۽ بت جي حوالي سان وڏو هجي ٿو، اهو جڏهن بار بار مختلف شين سان ٽڪراءَ ۾ ايندو ته اهو ٿوري طاقت ۽ ننڍي سائيز جي شين کي ته ٽوڙي وجهندو پر هر ٽڪراءَ سان پاڻ کي به هاڃو رسائيندو. بلڪل جيئن ٽائيٽينڪ جهاز ننڍي چٽان سان ٽڪرايو هو ته اها چٽان ته ڀڄي ڀور ڀور ٿي وئي هئي، پر ٽائيٽينڪ جهاز ۾ به سوراخ ٿي ويو ۽ پوءِ پاڻي ڀرجڻ سبب جهاز ٻڏي ويو.“ ڪائناتي ۽ سماجي سائنس اسان کي سيکاري ٿي ته انساني سماج ۽ سندس سوچ سميت ڪائنات جي ڪا به شيءِ، ڳالهه يا ماجرا سدائين ساڳي ۽ هڪ هنڌ بيٺل ڪانهي، هر شيءِ، هر ڳالهه ۽ ماجرا تي ويچار ڪرڻ مهل سمجهڻو اهو آهي ته اها ابتڙ اترن جي ڪشمڪش ۾ ورتل آهي ۽ لاڳيتي تبديل پئي ٿئي. علي قاضي خبردار ٿو ڪري ته نه پاڪستاني اسٽيبلشمينٽ جون ۽ نه اسان جي بالادست عالمي قوتن جون همدرديون، پاليسيون ۽ اوليتون هڪ هنڌ ڄمي بيٺل آهن، هر ٻئي شيءِ ۽ لقاءَ وانگر اهي به سدائين تبديليءَ جي حالت ۾ رهن ٿا. ائين نه ٿئي جو اسان وارا يار پرڏيهي آسرن ۾ خلقون چيڀاٽيندا رهجي وڃن ۽ هوڏانهن آقائن کي اوچتا ڪي ٻيا پور پئجي وڃن ۽ هو سامونڊي اوچتو سڙهه سنوان ڪري ”آمريڪي قومي مفاد“ جا ٻيڙا هاڪاريندي ٻين ڌرين يا ولايتن کان وڃي نڪرن:
چنيسر سين جاڳ متان ڪا منڌ ڪري،
جئن مون پوءِ پروڙيو، هي نه ماڻي ماڳ،
ڏمريو ڏهاڳ، سدا ڏئي سهاڳئين. (شاهه)
هو لکي ٿو: ”ڇا آصف زرداري صاحب بمقابله شريف برادران ۾ پرڏيهي قوتن جي زرداري صاحب کي اوتري ئي حمايت حاصل آهي، جيتري صدر مشرف کي ڳچ عرصو محترمه بينظير ۽ نواز شريف جي ڀيٽ ۾ آمريڪا ۽ لنڊن جي هئي؟ اگر ان ڳالهه جو جواب ها ۾ به مڃي وٺون ته پوءِ به ملين ڊالرز جو سوال اهو آهي ته اسان جي اسٽيبلشمينٽ به ڇا ايتري ئي اينٽي شريف برادران آهي، جيتري مشرف دور ۾ هئي؟...محترمه شهيد ۽ پرويز مشرف جي گڏيل سيٽ اپ پويان لنڊن پلان جوڙيندڙن جي منطق دهشتگرديءَ خلاف پاڪستاني فوج ۽ پاڪستاني پاپولر سياست ڪندڙن جو اتحاد جوڙڻ هو، پر اڄ جڏهن لنڊن ۽ واشنگٽن ۾ ويٺل ڏاها سوات ۾ اي اين پي جهڙي سيڪيولر ۽ پاپولر پارٽيءَ جو طالبان سان ٺاهه ٿيندي ڏٺو هوندو ته ڇا سندن ذهن ۾ لنڊن پلان تي سواليه نشان نه اڀريوهوندو؟...پ پ ۽ نواز ليگ جو جهيڙو ڏسي به اهي گورا سوچيندا هوندا ته ”هي ڀائي لوڪ ته پنهنجي جهيڙي ۾ پئجي ويا آهن، اسان جي جهيڙي (دهشتگرديءَ خلاف ويڙهه) جو ڇا ٿيو؟....اگر اڄ پرڏيهي قوتون وفاقي سيٽ اپ جي حق ۾ هجن، تڏهن به هو ڊگهي ۽ مسلسل هلندڙ سياسي ڇڪتاڻ سان دير سوير بيزار ٿيندا ۽ گڏوگڏ کين اهو به خيال اچي سگهي ٿو ته اگر ڪجهه سيٽ اپ غير مقبول ٿيندو وڃي ته کين ان سان چنبڙي رهڻ ۾ گهڻين رڪعتن جو ثواب ملندو؟...“
اڄڪلهه آمريڪا بهادر جي سپر پاوريءَ جي حالت به ڪجهه نازڪ ۽ ٽانڪائين ٿي ويئي آهي. هن جي حالت ذري گهٽ هندستان ۾ سترهين صدي جي پڇاڙيءَ ڌاري اورنگزيب جي پڇاڙيءَ واري دور جي مغل سلطنت جي ۽ ٻي جنگِ عظيم کانپوءِ انگريز بهادر جي سپر پاوريءَ جهڙي ٿي ويئي آهي. 1945ع ۾ جڏهن هندستاني ليڊرن انگريزن کي ٻي جنگ عظيم جو فاتح اعظم سمجهي سندن اڳيان آزاديءَ لاءِ ٻاڏايو پئي، تڏهن وقت جي وائسراءِ لارڊ ويول 1945ع ۾ انگلينڊ جي سرڪار بهادر کي Operation Break Down لکي موڪلي هئي، جنهن جو مون پنهنجي سنڌي ليکن ۾ ترجمو ڪيو، ”اچو ته ڀڄي جند ڇڏايون.“ آپريشن ۾ هن لکيو ته ”جيسين ڪراچي ۽ ڪلڪتي جا بندر پنهنجي قبضي ۾ آهن، تيسين اچو ته انهن بندرن ذريعي پنهنجا فوجي ۽ سول ماڻهو وطن واپس موڪليون، جيڪڏهن اجائي گهڻي دير ڪبي ته پوءِ متان ڀڄڻ جو اهو موقعو به نه ملي“.
اسان جا آمريڪي آقا لکين عراقي ڪهي ماري ۽ مارائي هاڻ اتان ڀڄي نڪرڻ جي تيارين ۾ آهن. برطانوي جنرل اقرار ڪري چڪا آهن ته افغانستان ۾ حالت عراق جهڙي بلڪه ان کان به خراب آهي. مغربي طاقتون پنهنجي عراق، افغانستان ۽ پاڪستان ۾ ڪيل گند کي صاف ڪرڻ لاءِ هاڻ هڪڙي طرف چين کي ڦاسائڻ لاءِ واجهه پيا وجن ته ٻئي طرف طالبان سان ٺاهه ڪرڻ جون ڳالهيون پيا ڪن. اڳي غازي ڪرائي تي وٺي انهن کي ڪهائي روس کي نيچو نوايائون، هاڻ وري چيني ڪميونسٽ خريد ڪري انهن جو صدقو ڏيئي افغان جنگ جي باهه مان نڪرڻ گهرن ٿا. آمريڪا بهادر اعلان ڪري چڪو آهي ته افغان-پاڪستان مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ چين کي وچ ۾ لهڻ گهرجي، ان لاءِ ساڻس ڳالهه ٻولهه شروع ڪئي ويئي آهي پر چوندا آهن ته ”وه دن هوا هوئي جب خليل خان فاخته اڙايا کرتي تهي.“ اڄڪلهه اوڀر جا چرٻٽ ماڻهو به ڪجهه عقل سکيا آهن، اڳي هو رڳو مغربي آقائن جي قدم بوسيون ڪري پنهنجي دلين جا درد ٻڌائيندا ۽ مرادون ماڻڻ جون ڪوششون ڪندا هئا. هاڻ هو هڪٻئي کي سور سڻائڻ ۽ گڏيل دردن جا دارون ڳولهڻ به سکن پيا.
مسئلا رڳو ٻاهريان نه، پر ساڳئي وقت اندريان به آهن، نڪا گهٽتائي گهوٽ ۾، نڪا ڪمي منجهه ڪنوار. ٻئي نهايت نازڪ قسمن جا آهن. هو لکي ٿو: ”جنهن تيزيءَ سان صدر زرداري صاحب ”مڪمل اقتدار“ حاصل ڪرڻ لاءِ وڌي پيو، ان مان صحيح يا غلط پر اهو ڊپ ميڊيا، گيلاني صاحب ۽ اسٽيبلشمينٽ منجهه به پيدا ٿيندو هوندو، ته هاڻي متان ٻيو نمبر سندن اچڻ وارو هجي...ٻيو مسئلو زرداري صاحب آڏو اهو ساڳيو اچي پيو جيڪو پرويز مشرف سان به هو، يعني سڄي مخالفت ۽ حمايت جو محور هڪ شخص ٿي ويو آهي ۽ وچ ۾ ڪو Buffer نه رهيو آهي. هر ڌر کي پڪ آهي ته اگر کيس ڪجهه ملڻو آهي ته هڪ شخص کان ۽ کيس ڪو نقصان رسڻو آهي ته به ان جو ذميوار هڪ ئي شخص هوندو...اقتداري دنيا جي جبل تان پٿر هيٺ ڏانهن ڍرڪڻ شروع ٿي ويو آهي، پوءِ ڏسجي ته ان کي تيزيءَ سان هيٺ اچڻ کان ڪنهن حڪمت عملي تحت روڪي وٺجي ٿو يا نه؟....چئو طرف پيدا ٿيل صورتحال ”سڀ ٺيڪ آهي“ واري نه بلڪه ”گهڻي ٺيڪ ناهي“ واري پئي نظر اچي ۽ اهو چوڻ غلط نه هوندو ته اهي سڀ مسئلا بمقابلا ايوان صدر ٿي ويو آهي...اگر جهيڙيندڙ ڌرين ۾ ڪو Truce (ٺاهه) ٿيو به ته اهو گهڻو ڊگهو عرصو شايد ئي هلي“. هتي ان امڪان تي به ويچار ڪندو هلجي ته نامناسب نه ٿيندو ته ٿي سگهي ٿو ته وقتي حڪمران بهادر هزارين حڪمتون، همتون ۽ حرڪتون ڪم آڻي پنهنجن سمورن مخالفن کي شڪست ڏيئي وجهن ته پوءِ ڇا؟
دنيا جي داناءَ سياستدانن ۽ سپهه سالارن کي چڱي طرح خبر آهي ته سڀ سوڀون فائدي واريون نه هونديون آهن، انساني تاريخ ۾ ڪي سوڀون ايڏي ڳري قيمت تي حاصل ڪيون پئي ويون آهن، جو اهي مورڳو کٽيندڙ ۽ سوڀاري ڌر جي ڳچيءَ ۾ پئجي وينديون رهيون آهن ۽ اڳتي هلي سندس تباهيءَ جو ڪارڻ ٿينديون رهيون آهن. اهڙي هڪڙي تاريخي سوڀ پوڻيون ٽيويهه صديون اڳ سن 279 قبل مسيح ۾ ايپيروس (Epirus) جي حاڪم پائروس (Pyrrhus) اسڪوليوم (Asculum) جي ميدان تي رومي شهنشاهت خلاف کٽي، پر پنهنجا ماڻهو ايترا مارايائين جو ان کانپوءِ سندس ۽ سندس حڪومت جو نالو نشان به ڪو نه رهيو، ان ڪري ڀوڪپائيءَ واري فضول ۽ ڳچيءَ ۾ پوندڙ سوڀ کي سڏبو آهي پائرس واري (تباهي آڻيندڙ) فتح.
غور ڪري ڏسبو ته پاڪستان جي سمورن ناليوارن سياتبازن ۽ جرنيلن جون ذري گهٽ سڀ سوڀون ان (Pyrrhic victory) قسم جا شاهڪار ثابت ٿيون آهن. بهرحال اسان سنڌ جي ننڌڻڪن ماڻهن لاءِ اصل مسئلو ڦري گهري اهو ٿو اچي بيهي ته سڀاڻي جيڪي به ٿئي. پر اسان جو ڇا ٿيندو؟ علي قاضي لکي ٿو: ”هلندڙ مهيني ڪجهه ٿئي ٿو، يا هلندڙ سال، ايندڙ سال جيڪو به ٿيندو، سو ٿيندو، پر ان مهل سنڌ ڪٿي بيٺل هوندي؟ اگر تبديلي غير آئيني نوعيت جي آئي ته اسان سان ڪهڙي جٺ ٿيندي. پر جي مڊ-ٽرم چونڊون ٿيون ته سنڌ ڪٿي بيهندي؟ مون کي ايندڙ وقت ۾ سنڌ سياسي طور تي بنهه Isolated (اڪيلي) نظر اچي ٿي ۽ سمجهه ۾ نه پيو اچي ته سنڌ جي واهر ڪير ڪندو؟...ايندڙ دور ۾ شايد ئي ڪا پارٽي چئني صوبن ۾ پنهنجي نمائندگي ٺاهي سگهي، سو پنجاب ۾ نواز ليگ، سرحد ۽ بلوچستان ۾ اتان جون قومپرست جماعتون اتي جي حقن جي نمائندگي ڪنديون پر سنڌ جي نمائندگي ڇا ايم ڪيو ايم ۽ ضلعي اتحاد ذريعي چونڊيل ڀوتار ڪندا؟...سنڌ سان محبت ڪندڙن کي پنهنجي اکين ۾ برف ڄمڻ نه ڏيڻ کپي ۽ پنهنجي دل جي هيٽر سان ان محبت جي جذبي کي گرمائڻ کپي، جيئن سنڌ جي بهتريءَ جو خواب ڏسندڙ اکين جي پاڻي سان گڏ اهو خواب به هڪ ڄمي ويل خواب بڻجي نه رهجي وڃي.“
اڄ ڦرلٽ، عوام دشمني، مڪر، منافقي ۽ ڪوڙي پروپيگنڊا، غداريءَ ۽ بي حسيءَ جي ڪري سنڌ جي حالت ان ڪمزور ننڍڙي ٻيڙيءَ جهڙي آهي، جيڪا اڃا ٿورڙي ڪجهه تري ته پئي، پر ڪا خبر ڪانهي ته آخر سندس ڇا ٿيندو؟ ان باري ۾ اونهي علمي، سائنسي ۽ عملي سوچ ويچار، تجزيو رٿابندي ۽ تدارڪ ڪرڻ اسان مان هر سچي سڄاڻ سنڌيءَ جو اولين فرض آهي.
No comments:
Post a Comment